بیماری هاری چیست؟ علت، پیشگیری، راه انتقال و علائم هاری
هاری نوعی بیماری خطرناک ویروسی مشترک بین انسان و حیوان (زئونوز) است که موجب التهاب مغزی حاد میشود. انتقال بیماری از طریق گازگرفتن حیوانات مبتلا به انسان و حیوان انجام میگیرد. همچنین بزاق مبتلایان به بیماری هاری منبع سرشاری از ویروس هاری است. حتما تا انتها با ما همراه باشید تا در ادامه این مطلب بیشتر درباره بیماری هاری توضیح دهیم.
تاریخچه بیماری هاری
ویروس هاری حدود 2300 سال قبل از میلاد شناخته شده است و به نظر میرسد سگ، ناقل اصلی این بیماری باشد. دانشمندانی مانند ابوعلیسینا، محمّدابن زکریای رازی و سید اسماعیل جرجانی بیماری هاری را توصیف و آنرا شرح دادهاند. لوئی پاستور درمان ضد هاری و واکسیناسیون را در سال 1885 میلادی ارائه داد. در سال 1299 شمسی انستیتو پاستور ایران بنا نهاده شد و امروزه بیش از 300 مرکز درمان ضد هاری در کشور به امر درمان هاری مشغول فعالیت میباشند. در ایران سالانه بیش از 100 هزار نفر به علت گزش حیوانات مشکوک به هاری به ویژه سگ، تحت درمان ضد هاری قرار میگیرند.
شیوع ویروس هاری
بیماری هاری در بسیاری از کشورهای جهان وجود دارد و در ایران نیز به شکل بومی یکی از مشکلات مهم بهداشت عمومی به شمار میرود. هاری در کشورهایی چون اسکاندیناوی، انگلستان، ایرلند، اسکاتلند، استرالیا و نیوزلند دیده نمیشود به عبارتی این عفونت در این کشورها ریشهکن شده است. این حالت بیشتر در ارتباط با وضعیت جغرافیایی این کشورها به ویژه محصور بودن آنها به وسیله آب میباشد. اما در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، کانادا، اروپا، هند، روسیه، آفریقا و ایران، هاری شایع است. اکثر حیوانات خونگرم نسبت به این بیماری حساس هستند. انتقال دهندگان اصلی بیماری سگ، گوشتخواران وحشی (مخصوصاً گرگ و شغال) و همچنین روباهها هستند.
تخمین زده می شود هاری سالانه باعث مرگ 59 هزار انسان در بیش از 150 کشور می شود که 95 درصد موارد در آفریقا و آسیا رخ میدهد. هاری یک مشکل عمده در آسیا است و ارزیابی میشود که در آسیا سالانه 35.172 نفر جان خود را از دست میدهند. همچنین براساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، کشور هند عامل تقریباً 60 درصد از مرگ و میر هاری در آسیا و 35 درصد از مرگ و میرها در جهان است. همچنین مشاهده میشود که سالانه 21.476 مرگ انسان به دلیل بیماری هاری در آفریقا توسط سگها اتفاق میافتد. هاری از طریق خفاش بیشترین موارد بیماری هاری انسانی در قاره آمریکا را تشکیل میدهد.
برنامههای کنترل ویروس هاری در بسیاری از کشورها اجرا میشود و موفقیتهای زیادی با بهبود پوشش واکسیناسیون سگ، و کاهش مرگ و میر انسان مشاهده میشود. همچنین جامعه جهانی در نظر دارد تا سال 2030 میلادی مرگ و میر انسان در اثر بیماری هاری ناشی از سگها را از بین ببرد.
عامل بیماری هاری
عامل این بیماری ویروسی RNA دار تک رشتهای، بی هوازی و نوروتروپ از خانواده رابدوویریده میباشد. با ورود ویروس به یاختههای ماهیچهای یا یاخته عصبی، تکثیر ویروس آغاز میشود. ویروس هاری درشت و کم مقاومت است و در طبیعت دوام ندارد و در بزاق خشک شده در مدت چند ساعت از بین میرود. ویروس هاری در حرارت ۵۰ درجه سانتی گراد در مدت ۱۵ دقیقه و در حرارت ۶۰ درجه در مدت ۳۵ ثانیه و در حرارت ۱۰۰ درجه سانتیگراد در مدت چند ثانیه از بین میرود؛ بنابراین برای ضدعفونی وسایل آلوده کافی است چند دقیقه آنها را جوشاند یا با فنل و الکل شستشو داد.
هاری از چه حیوانی گرفته میشود؟
کلیه حیوانات خونگرم پستاندار، چه وحشی و چه اهلی به این بیماری حساس هستند. البته در پرندگان، ابتلاء به این بیماری فقط بهطور مصنوعی در آزمایشگاه گزارش شدهاست. بسیاری از حیوانات وحشی مانند راکون، خفاش، راسو، میمون، گرگ، خرس، شغال و روباه – حیوانات اهلی مثل سگ، گربه، اسب، شتر، الاغ و گاو به این بیماری حساس بوده و قادر به انتقال بیماری به انسان و سایر حیوانات هستند.
راه های انتقال بیماری هاری
اصلی ترین راه انتقال ویروس هاری، حضور ویروس بیماری زا (در بیشتر موارد در بزاق حیوانهای گزنده) و نفوذ آن به داخل زخم یا غشای مخاطی است. مواجهه به دو طریق صورت می گیرد:
انتقال هاری از راه گزش
این راه انتقال در بین حیوانات اتفاق میافتد و ویروس میتواند سبب ایجاد بیماری شود. بزاق حاوی ویروس حیوان مبتلا به هاری از طریق سوراخهایی که هنگام گزش در پوست و عضلات ایجاد میشود سبب تزریق ویروس به بدن قربانی میشود. عامل بیماری هاری قادر به عبور از پوست سالم نیست. اما ریختن ترشحات بزاقی دام آلوده بر روی خراشهای دست سبب هاری میشود. در گربه سانان نیز از طریق کشیدن پنجول ممکن است این بیماری منتقل شود. درصدی آلودگی برای ترشحات حیوان هار در غدد اشکی، بزاق، خلط و ترشحات بینی بوده است. تاکنون وجود ویروس هاری در خون و مدفوع حیوان هار گزارش نشده است.
انتقال هاری از راه های غیر گزش
گفته شد که اصلیترین راه انتقال هاری از طریق گزش توسط حیوان آلوده است، اما سایر مواردی که میتواند منجر به انتقال هاری شود نیز شامل:
1- انتقال از راه پوست
بیماری هاری از راه پوست سالم قابل سرایت نیست ولی اگر کوچکترین خراش یا زخمی در پوست وجود داشته باشد قابل انتقال خواهد بود.
2- انتقال از راه مخاطات
انتقال بیماری از راه مخاطات امکان پذیر است. بنابراین سگها و گربههای به ظاهر سالم در اواخر دوره کمون بیماری میتوانند از طریق لیسیدن لب، چشم و بینی کودکانی که با آنها بازی میکنند صاحبان خود را به بیماری هاری مبتلا نمایند.
3- انتقال از راه تنفس
راه دیگر انتقال از طریق استنشاق ذرات آلوده یا آئروسلها می باشد. ابتلا به هاری از طریق استنشاق، در شرایطی عارض میشود که غلظت ویروس در هوا به حد بسیار بالایی برسد تا شرایط برای سرایت بیماری مهیا شود وگرنه آلودگی از این راه در شرایط عادی آزمایشگاههای هاری بسیار ضعیف بوده و توسط عده ای از دانشمندان تایید نشده است.
4- انتقال از راه پیوند اعضاء
ویروس هاری در سلول های طحال، کلیه، پانکراس و مایعات بدن شخص هار نیز پخش شده است. همچنین انتقال ویروس هاری در اثر پیوند قرنیه چشم گزارش شده است که موجب مرگ گردیده است.
5- انتقال از راه دستگاه گوارش
انتقال از این راه بعید است، ولی حیوان گوشت خوار ممکن است به ندرت از طریق خوردن لاشه حیوانهای مرده در اثر ابتلا به هاری، به این بیماری مبتلا شود. به هر حال باید از خوردن گوشت و فرآورده های دامهای مبتلا به هاری خودداری کرد.
علائم هاری در انسان و سایر حیوانات
انسان: ترس از نور، ترس از آب، ترس از جریان هوا، درد شدید در گلو و عدم توانایی در بلع (به خاطر درد)، کبودی شدید بر روی پوست، فلجی فک، سوزش و گز گز محل زخم، تب، سردرد، حالت تهوع و استفراغ، اسهال، فلجی دست و پا (نادر است)، ترشح شدید بزاق (انسان در نهایت به علت خفگی جان خود را از دست میدهد).
سگ و گرگ: حالت تهاجمی و ترشح شدید بزاق (در کمتر از یک هفته جانور میمیرد).
شتر: خمیازه بیش از حد.
روباه و گربه: خودشان را لوس میکنند و به نوازش تمایل دارند. انگشت را گاز میگیرند.
گاو: چوبهای طویله و ظرف غذای خود را گاز میگیرد.
بز و گوسفند: جمجمهشان را به دیوار یا ستون تکیه داده و فشار میدهند.
دوره علائم بالينی بیماری هاری در انسان
دوره بيماری هاری در انسان به چهار مرحله تقسيم میشود:
تشخیص بیماری هاری
برای شخصی که علائمی از خود بروز داده اما بیماریاش تشخیص داده نشده است، هیچ آزمایشی برای تشخیص هاری کافی تلقی نمیشود، اما آزمایشات زیر ممکن است در انسان قبل از مرگ با استفاده از نمونههای زیر در برخی شرایط انجام شود:
1) آزمایش قرنیه
از قرنیه بیمار گسترشی تهیه کرده و با استفاده از روش ایمونوفلورسنت رنگ آمیزی میشود. مشاهده اجسام نگری در زیر میکروسکوپ نشانه مثبت بودن نتیجه آزمایش است.
2) تصویربرداری
برخی از آزمایشات تصویربرداری میتوانند به تشخیص آنسفالیت هاری (یعنی التهاب حاد مغز ناشی از عفونت هاری) کمک کنند. این تستهای تصویربرداری شامل CT-Scan و MRI سر و سی تی اسکن سر است.
3) بیوپسی از پوست گردن
بیوپسی پوست یکی از سریعترین تستهای آزمایشگاهی است که گاهی برای تشخیص ویروس هاری استفاده میشود. ویروس میتواند از طریق اعصاب به فولیکولهای مو که مملو از رشتههای عصبی هستند وارد شود. پس از بیحس کردن ناحیه با یک بیحس کننده موضعی، متخصصان بهداشتی نمونه کوچکی از پوست پشت گردن شما را میگیرد. در نهایت در آزمایشگاه به روش فلورسنت رنگ آمیزی میگردد. مشاهده اجسام نگری نشانه مثبت بودن آزمایش است.
4) پونکسیون کمری یا پونکسیون نخاعی
در برخی موارد، پزشک مایع نخاعی فرد را بررسی می کنند. این شامل استفاده از پونکسیون کمری است که به عنوان ضربه ستون فقرات نیز شناخته می شود. متخصصان بهداشتی با کمک یک سوزن خاص، بهداشتی میتوانند مقدار کمی مایع مغزی نخاعی (CSF) را از کانال نخاعی استخراج کنند و سپس آن نمونه را برای تجزیه و تحلیل به آزمایشگاه بفرستند.
5) جدا کردن ویروس هاری از بزاق
متخصصان آزمایشگاه ممکن است چند روز قبل از ظهور علائم بیماری یا در دوران بیماری نمونههای بزاق و سرم بیمار (قسمت مایع خونی که پس از انعقاد باقی می ماند) را جدا کنند و به دنبال آنتی بادی علیه ویروس هاری باشند. وجود آنتی بادیها نشان دهنده عفونت است.
در صورت حیوان گزیدگی چه باید کرد؟
هرگاه فردی دچار حیوان گزیدگی شود باید در اسرع وقت به مراکز پیشگیری و درمان هاری شهرستان محل سکونت مراجعه نماید. این مراکز بصورت ۲۴ ساعته آماده ارائه خدمات به موارد حیوان گزیدگی بصورت رایگان می باشند.
درمان هاری
شاید این سوال برای شما پیش آمده باشد که آیا بیماری هاری قابل درمان است؟ زمانی که شما در معرض ویروس هاری قرار میگیرید، برای جلوگیری از عفونت در اولین فرصت محل مورد گزش را حدود 15 دقیقه با آب و صابون بشویید. سپس نیاز به تزریقاتی است که توسط مراکز بهداشت مشخص میشود.
کنترل و پیشگیری از هاری
اگرچه انتقال ویروس هاری از انسان به انسان بسیار نادر است، امّا باید در هنگام درمان بیماران مشکوک به هاری از دستکش و روپوش مخصوص استفاده کرد. همچنین کارکنان مراکز بهداشتی که از بیمار آلوده مراقبت می نمایند، باید تحت واکسیناسیون هاری قرار گیرند. اگرچه هاری در بسیاری از کشورها ریشه کن شده است اما می تواند دوباره وارد این کشورها شود. بنابراین بهترین راه مقابله با خطر و پیشگیری از بیماری هاری تزریق واکسن هاری می باشد. شما میتوانید اطلاعات کامل در این باره را اینجا بخوانید: چه زمانی باید واکسن ضد هاری تزریق کنیم؟
مطالب مرتبط:
کلام آخر
بیماری هاری ناشی از ویروسی در خانواده رابدو ویریده ویروسها است که در صورت مبتلا، موجب التهاب مغزی حاد در بیمار میشود. ویروسهاری در بسیاری از پستانداران و همچنین انسانها میتواند باعث ایجاد بیماری شود. این ویروس از بزاق حیوان مبتلا به هاری و محل گازگرفتگی به بدن منتقل شده و از ماهیچههای شما به سمت اعصاب انتهایی میرود و شروع به تکثیر شدن میکند. در صورت ابتلا به بیماری هاری مرگ شما قطعی است.
تخمین زده می شود هاری سالانه باعث مرگ 59 هزار انسان در بیش از 150 کشور می شود که 95 درصد موارد در آفریقا و آسیا رخ میدهد. در طول تاریخ تنها سه انسان بعد از ابتلا به بیماری هاری زنده ماندهاند.
هاری چیست؟
بیماری هاری، توسط ویروس هاری ایجاد میشود که بر سیستم اعصاب مرکزی تاثیر میگذارد و در برخی موارد منجر به التهاب مغز و مرگ میشود. برخی حیوانات اعم از سگ، گربه، راکون و خفاش میتوانند از طریق گزش یا خراش، هاری را به انسان منتقل کنند.
آیا بیماری هاری منجر به مرگ انسان می شود؟
بله، فردی که توسط حیوان هار دچار گازگرفتگی شده و اقدامی برای درمان به موقع این بیماری انجام ندهد، ممکن است به کام مرگ دچار شود.
آیا انتقال ویروس هاری از طریق وسایل آلوده وجود دارد؟
خیر، این راه انتقال بعید است زیرا ویروس هاری بی هوازی است.
آیا انتقال ویروس هاری در اثر خوردن مغز گاو، گوسفند و گوساله مبتلا وجود دارد؟
بله، مغز سرشار از ویروس هاری است.
آیا انتقال ویروس هاری در اثر مصرف شیر حیوانات مبتلا وجود دارد؟
بله، دامپزشکان و متخصصان بهداشت مواد غذایی مصرف بافت ها و شیر حیوانات هار را هرگز توصیه نمی کنند.
آیا جراحتهای ناشی از حیوان گزیدگی باید پوشانده یا بخیه شوند؟
خیر، با توجه به اینکه ویروس هاری از جمله ویروسهای بیهوازی است، لذا بخیه زدن در محل جراحت (به جز موارد خاص) شرایط را جهت رشد ویروس آمادهتر می کند.
آیا هرگونه حیوان گزیدگی را باید هارگزیدگی تلقی کنیم؟
بله، در صورت گزش انسان توسط حیوان مشکوک به هاری، بلافاصله باید اقدامات درمانی ضد هاری آغاز گردد.
آیا انتقال ویروس هاری از راه جفت به جنین امکان پذیر است؟
خیر، تا کنون شواهدی مبنی بر انتشار ویروس هاری از طریق جفت گزارش نشده است.
آیا هاری از طریق رابطه جنسی منتقل می شود؟
به طور معمول انتقال هاری از انسان به انسان بسیار نادر است. برخی تحقیقات انتقال هاری از انسان به انسان را از طریق پیوند بافت یا ارگان آلوده گزارش کردهاند. همچنین با توجه به حضور هاری در اسپرم مردان و ترشحات واژن بانوان، احتمال کمی برای انتقال هاری از طریق رابطه جنسی نیز وجود دارد.
سلام من یروز داشتم با دختر خاله ام در مورد بیماری هاری صحبت میکردم گفتم خیلی مراقب باش من تو اینترنت خوندم حتی با چنگ گربه هم ممکنه هاری منتقل بشه و ما فقط تا اونموقع فکر میکردیم با گاز گرفتن سگه اشتباه بوده
بعد دختر خاله ام گفت ۳یا ۴ سال پیش یگ گربه چنگش زده و اون فقط دستش با مایع شسته اثلا واکسنی نزده الان با گذشت چندسال باید بره واکسن بزنه؟
سلام وقت بخیر
نگران نباشید و فکر خود را درگیر نکنید.
سلام ببخشید بچه گربه ای که از بیرون آوردن تازه یک روزه آوردن و رو دست خراش بدون خون بندازه ممکن انتقال هاری بده؟
با چاقو به بچه گربه غذا دادن و چاقو را فقط بااب خالی شسته و بلافاصله میوه باهاش قاچ کرده و خورده این هم ممکن هاری انتقال بده؟
بچه کوچک اسباب بازی اش را به دهن و صورت گربه زده و فوری در دهان خودش کرده این هم انتقال هاری میده؟
سلام وقت بخیر
1- درخراش سطحی نیاز به تزریق واکسن نیست.
2- خیر
3- خیر
هاری از طریق گوارش منتقل نمیشه، بهتر است اگر قصد نگهداری همیشگی حیوان را دارید نسبت به واکسیناسیون و موارد بهداشتی اقدام نمائید.
جایی فرموده بودین با لیسیدن لب و دهان بچه ها به آنها هاری منتقل میشه واین هم اسباب بازی را که به دهان گربه زده بود فورا در دهان کرد من گفتم شاید مثل همان لیسیدن بشه چون همون هم بزاق وارد دهان شده
سلام من با گربه های خیابانی در ارتباطم یعنی فقط نوازش میکنم امکان انتقال هاری هست اینم بگم که پیش چندین ماه هست که پیشش هستم
سلام وقت بخیر
اگر خراش یا گزشی توسط حیواناتی که از سلامتشان اطمینان ندارید ایجاد نشود احتمال انتقال هاری وجود ندارد.
سلام آقای دکتر ممنون میشم جواب من را بدهید ،من بسیار آدم وسواس هستم نسبت به بیماری ها و هر چند وقت نسبت به یک بیماری جبهه میگیرم و فک میکنم یکسره الان من اون بیماری گرفتم ،و الان هم نسبت به هاری وسواس گرفتم میرم بیرون دستمو به هیچی نمیزنم ک مبادا سیگار میکشم بخاد ویروس بره داخل بدنم خاستم بدونم آیا مثلا از طریق نفس کشیدن داخل بیرون و دستای کثیف به دهنم بخوره امکان مبتلا شده وجود دارد ؟و سوال بعدیم اینه که من بخاطر وسواسم میام داخل خونه از بیرون دستامو چن بار میشورم و یکسره هم دهانم رو آب میکنم بعد میریزم بیرون تا تمیز شه خاستم بدونم این امکان وجود دارد که مثلا داخل دست شور دسشویی و خود ظرفشویی که آب داخل دهانم رو میریزم ویروس داخل ظرف شور باشه و از طریق آبی که میریزم بره داخل بدنم چون دست شور دسشویی کثیف هست و آب دهن هنگامی که میریزم تو دسشویی از طریق زمین کثیف از آب رد بشه و بره داخل دهانم
ببخشید ممنون میشم جواب بدید سوالم خیلی چرت هست میدونم اما برای من خیلی مهمه
سلام وقت بخیر
درهردو حالت به هیچ وجه احتمال انتقال بیماری هاری یا بیماریهای دیگر وجود ندارد.
شستن دست و دهان یکبار کافی است و باکتریها از بین خواهند رفت.
نگران نباشید؛ توصیه میشود حتما به یک متخصص روان جهت درمان وسواس مراجعه کنید، چراکه با گذشت زمان و عدم درمان، وسواس شما شدیدتر خواهد شد.
سلام وقتتون بخیر
ببخشید من یه سوال داشتم ممنون میشم جواب بدید خیلی نگرانم….
دیروز گربه پرید رو پای خواهرم و پاشو چنگ زد به طوری که مقداری خون هم اومد از پاش
بعد خواهرم جای زخمو با سرکه و الکل شست دوساعت بعدشم رفتیم دوز اول واکسن هاری زدیم براش
بعد من حدود ۱۰ ۱۵ دقیقه بعد چنگه گربه
به دستای خواهرم ک رو زخمش گذاشته بودو خونی بود دست زدم
من اطراف ناخونام پوسته پوستس و به طور سطحی پوستش رفته به طوری ک مثلا نمک بریزم روش میسوزه ولی سطحیه زخمش
میخواستم ببینم امکان انتقال ویروس به زخم من در این شرایط هست؟
اخه نوشته بودین تا چند ساعت زنده میمونه ویروس تو طبیعت خیلی نگران شدم
به نظرتون باید واکسن بزنم؟؟
سلام وقت بخیر
احتمال انتقال در این شرایط بسیار بعید و تقریبا صفر است.
نگران نباشید، نیازی به تزریق واکسن ندارید.
سلام وقتتون بخیر . دوهفته پیش بیرون بودم سگ پای منو گاز گرفت که رفتم بیمارستان به فاصله چند ساعت بعدش دوتا واکسن هاری و یه دونه کزاز هم بهم زدن . هفته بعدش که قرار بود دوز بعدی هاری رو بزنم بیمارستان گفت واکسن تمام شده فردا مراجعه کنید برای واکسن که من فرداش رفتم دوز بعدی رو زدم . همون شبی که واکسن نبود بزنمو برگشتم محدوده های سوراخ بینیم احساس تورم و یه مقدار اومدن چرک شدم . توجهی نکردم و فردا واکسن زدم از دو سه روز بعدش اون احساس تورم دور سوراخای بینیم از داخل حلقم یواش یواش تبدیل شد به سوزش گلو و بعد یه هفته شده اومدن چرک از بینیم و تب و لرز خفیف در بدنم و احساس بی حس و حالی در بدنم و هرزگاهی سرفه های گاه و بیگاه. میخواستم بدونم ممکنه سرما خوردگی باشه یا ممکنه خدایی نکرده ویروس هاری در بدنم باشه به این شکل . خواهشا زودتر جوابمو بدین بدجور فکرمو مشغول کرده و استرس دارم . ممنونم ازتون
سلام وقت بخیر
نگران نباشید، احتمالا به یک بیماری ویروسی مبتلا شدهاید. اگر علائم شدید است به پزشک متخصص مراجعه کنید.
با تزریق واکسن هاری خطر تا حد بسیار زیادی رفع خواهد شد.
سلام وقت بخیر من حدود دوماه ۱۵روز پیش سه دوز واکسن هاری زدم چون گربه زنده بود دوز چهارم رو نزدم الان مجدد گربه دیگه ای منو چنگ زده ایا نیاز دارم مجدد واکسن بزنم با توجع به اینکه دوز چهارم رو نزدم،؟؟؟
سلام
شما تا آخر عمر نیازی به تجدید تزریق واکسن هاری ندارید.
ببخشید یعنی سه دوز هم ایمنی لازم رو ایجاد میکنه؟؟؟؟
سلام وقت بخیر .. پشت پای من رو یکم کفشم پوستش رو کنده و یکم زخمه .. من روی زمینی راه میرفتم ک گربه اونجا میاد و میره و دراز میکشه از قضا زمین خیس بود و ی مقدار اب از اونجا خورد ب پشت پای من … البته گربه اون لحظه نبود ولی خب میاداونجا .. ایا امکان انتقال بیماری هست ؟ ممنون میشم جواب بدین نگران شدم
سلام وقت شماهم بخیر
خیر احتمال انتقال بیماری در این شرایط وجود ندارد. نگران نباشید.
سلام وقت بخیر خدا قوت .. گربه ای داشت روی زمین راه میرفت من روی نیمکت نشسته بودم یک دفعه باد شدیدی اومد و گردو خاک ازون قسمت که گربه راه رفته بودو اطرافش وارد چشمم شد و به لبامم خورد ک قطعا با اب دهن وارد دهانم شده .. آیا خطرناکه و نیاز به واکسن هست ؟
سلام وقت بخیر
به هیچوجه.
فکر خود را با موارد این چنینی مشغول نکنید.
اصلیترین راه انتقال هاری، گزش توسط حیوان هار است.
چشمها و دهان خود را بشورید بعد از وارد شدن خاک…