پروفسور حسین کیوانی | متخصص ویروس‌شناسی بالینی
حتما تابحال نام پروفسور حسین کیوانی را شنیده‌اید! شاید توسط ایشان ویزیت شده‌اید و یا با وی ملاقات داشته‌اید. اما کمتر جایی از زندگی و بار علمی ایشان که اولین آزمایشگاه ویروس شناسی در خاورمیانه را در تهران تاسیس کرده و در این زمینه کمک‌های فراوانی به مردم عزیز ایران و حتی جهان کرده است نوشته است. ما قصد داریم شمارا با این چهره فرهیخته و نام آشنا بیشتر آشنا کنیم. تا انتها همراه ما باشید. بخشی از این متن از مصاحبه دکتر کیوانی با مجله دنیای سلامت برگرفته شده است.
بیوگرافی دکتر کیوانی
دکتر حسین کیوانی متولد یازدهم آذر 1344 در اصفهان، پس از دریافت مدرک پزشکی عمومی از دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال 1368 برای ادامه تحصیل به فرانسه و کانادا سفر کرد. وی دارای مدرک دکترای تخصصی ویروس‌شناسی از دانشکده پزشکی دانشگاه شربروک کانادا (1996) است.
دکتر کیوان عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (1992-1990)، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران از سال 2004 تاکنون، بنیانگذار و مدیر تشخیص قبل از تولد تالاسمی در آزمایشگاه‌ها، بنیانگذار و مدیر آزمایشگاه تحقیقاتی بیوتکنولوژی در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان (1996-1998)، مشاور مدیرکل دفتر تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت (1998-1999)، معاون دفتر تجهیزات پزشکی و مدیر کل دفتر تجهیزات پزشکی (2002- 2006)، عضو کمیته تولید، بازرسی و استانداردسازی سلامت وزارت بهداشت (2000-2006)، مدیر شورای سیاستگذاری تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت (2002-2006)، عضو کمیته خرید بیمه رفاه و اجتماعی سازمان (2003-2006)، عضو کمیته مصدومان شیمیایی جنگ (2003-2006)، عضو کمیته فنی تشخیص تالاسمی آزمایشگاه در وزارت بهداشت (2003-2006)، ویروس‌شناس سازمان پزشکی قانونی ایران (2002-2011)، مدیر کل توسعه فناوری سلامت در وزارت بهداشت (2009-2012)، مشاور بیوتکنولوژی در انستیتو پاستور ایران (2011-2013)، عضو کمیته علوم، تحقیقات و فناوری ایران (2011-2012)، مدیر کل دفتر تجهیزات پزشکی در وزارت بهداشت ایران (2013-2014) بوده است.
وی مؤسس نخستین آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی در بخش خصوصی در ایران است که مجهز به پیشرفته‌ترین دستگاه‌های تخصصی و پرسنلی متبحر بوده و در مدتی که ویروس کرونا موجب غافلگیری مردم و مسئولان شد، توانست خدمات ارزنده تشخیصی و مشاوره‌ای ارائه دهد؛ به‌گونه‌ای که شاید با قاطعیت بتوان گفت زحمات و خدمات دکتر کیوانی، طی این مدت حیات‌بخش و سرنوشت‌ساز بوده است.
دکتر کیوانی همچنین مقالات علمی متعددی در حوزه تحصیلی و فعالیتی خود منتشر کرده که نقش مهمی در ارتقاء جایگاه علمی داخلی و بین‌المللی ایشان داشته است. وی همچنین در طول دوران تصدی خود به‌عنوان مدیر کل تجهیزات پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی خدمات اثربخش و ماندگاری در این عرصه ارائه کرده است. پروفسور کیوانی اکنون استاد ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران است و علاوه بر تدریس و پژوهش در آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی کیوان، خدمات ارزنده‌ای ارائه می‌دهد.
مقدمه
باید دانست که رشته ویروس‌شناسی پزشکی، شاخه‌ای از علوم پایه پزشکی است که دانش‌آموختگان طی تحصیل، اطلاعات لازم در مورد ویژگی‌های ویروس‌ها مانند ساختمان، ماهیت و روش تکثیر، عفونت‌زایی، اپیدمیولوژی، تشخیص، تعیین هویت، همچنین کمک به کنترل، پیشگیری و درمان بیماری‌های ویروسی و نیز تبیین نقش آنها در بیولوژی سلولی و مولکولی را کسب می‌نمایند تا توانایی انجام فعالیت‌های آموزشی، پژوهشی، تشخیصی و خدمات پزشکی مربوطه را فراگیرند.
دانش‌آموختگان این رشته، ویژگی‌ها و مهارت‌های لازم مانند دانش و مهارت‌های تئوری و عملی، بلوغ اجتماعی در انجام وظایف حرفه‌ای این رشته را دارا بوده به‌طوری‌که بتوانند با استفاده از آخرین اطلاعات و دستاوردهای علوم پزشکی و تکنولوژی پیشرفته در ایران و جهان در جهت آموزش، تشخیص بیماری‌ها و کمک به حفظ و ارتقای سلامت بیماران انجام وظیفه کنند.
در ادامه گفتگوی پروفسور حسین کیوانی با مجله دنیای سلامت در سال 1400 را مطالعه می‌کنیم.
جناب دکتر علاقه شما به ویروس‌شناسی از کجا شکل گرفت؟
علاقه من به علوم پایه و این رشته از دوران دانشجویی شکل گرفت. در آن زمان رشته ایمونولوژی خیلی مطرح بود. از سال 1362 تا 1367 که مشغول تحصیل در دانشگاه تهران بودم، دانش ایمونولوژی خیلی مطرح و سر زبان‌ها بود. گفته می‌شد با دستکاری در سیستم ایمنی می‌شود بسیاری از بیماری‌ها را درمان کرد (ایمونوتراپی). من خیلی به این موضوع و دانش ایمونولوژی علاقه داشتم. بعدها روش‌هایی مانند ژن تراپی و درمان بیماری از طریق ژن مطرح شد. من با این علاقه و هدف به رشته ویروس‌شناسی گرایش پیدا کردم و در این زمینه تحصیلاتم را ادامه دادم. امروزه باید دانست که علوم پایه مرزی ندارند. یک متخصص باید از همه علوم و دانش‌های مرتبط مطلع باشد؛ دانش‌ها همه به هم تنیده است.
من در فرانسه و کانادا تحصیلاتم را در زمینه ویروس‌شناسی ادامه دادم. در فرانسه در بیمارستان لپرونی، روی ویروس HIV کار می‌کردم؛ مدتی هم با آقای دکتر “مونتانیه” کاشف ویروس اچ.آی.وی، همکاری داشتم. بعد برای ادامه تحصیل به کانادا رفتم و روی آدنو ویروس‌ها و ساخت ناقل‌هایی برای ژن درمان کار کردم و در نهایت سال 1996 فارغ‌التحصیل شدم و به کشور بازگشتم.
چند سال بعد سال 1379-1380 یک آزمایشگاه تخصصی ویروس‌شناسی در تهران تأسیس کردم. در آن زمان عده‌ای بابت راه‌اندازی این آزمایشگاه ویروس‌شناسی من را تمسخر می‌کردند ولی من چون می‌دانستم که درمان بسیاری از بیماری‌های ویروسی مانند انواع هپاتیت، ایدز و… خواهد آمد، پس مردم به آزمایش‌ها و آزمایشگاه این بیماری‌های ویروسی نیز احتیاج خواهند داشت. در آن زمان بود که خدمات ویروس‌شناسی در حوزه تشخیص را آغاز کردم و تاکنون به ارائه این خدمت تخصصی برای هموطنانم ادامه داده‌ام.
در این آزمایشگاه چه می‌کنید و طی این مدت اپیدمی کووید 19 چه بر شما گذشت؟
ما تمام خدمات تشخیص بیماری‌های ویروسی انسانی و بیماری‌های ویروسی دامی را قادر به تشخیص هستیم. تست‌های تخصصی که برای تشخیص و درمان بیماران کاربردی است را در آزمایشگاه کیوان، طی سالیان گذشته انجام داده‌ایم که از این بابت کمک شایان به پزشکان و بیماران شده است. من مرکز تحقیقاتی نیز در کنار این آزمایشگاه تأسیس کردم و فعالیت‌های پژوهشی انجام می‌دهم. موادی که برای کشت ویروس و ساخت واکسن استفاده می‌شود با منشاء حیوانی است و باید از این طریق تأمین شود. به همین خاطر و در این راستا مشغول انجام تحقیقاتی هستیم. یک ساختمان با حدود 1200 متر مساحت مفید دارای دستگاه‌های تخصصی جهت تحقیقات ویروس‌شناسی در اختیار داریم و مشاوره‌های تخصصی نیز می‌دهیم.
ما نخستین آزمایشگاه تشخیص ویروس در کشور هستیم و اولین آزمایشگاهی که در آغاز اپیدمی کووید 19 توانستیم به تشخیص این ویروس در نمونه‌های ارسالی بپردازیم.
در ابتدا با هجمه مردم مواجه شدیم ولی با مدیریت به موقع توانستیم نمونه‌های افرادی که مشکوک و علامت دارد بودند را بررسی کنیم و به موقع پاسخ دهیم. در آن اوایل که مرگ‌ومیر زیاد نبود، سویه اولیه با نوع دلتای امروزی که قدرت سرایت بالایی دارد تفاوت داشت.
در ابتدای اپیدمی کرونا فقط تشخیص می‌دادیم و موارد مثبت را به رعایت قرنطینه برای مدت دو هفته توصیه می‌کردیم ولی این مدت قرنطینه الآن برای موارد سویه جدید به سه تا چهار هفته افزایش یافته است. فکر می‌کنم طی این مدت بالغ بر چندصد هزار تست کرونا را بررسی کردیم و پاسخ دادیم. اوایل به‌طور شبانه‌روزی نبودیم ولی در زمان همه گیری به‌طور بیست‌وچهار ساعته مشغول بودیم.
از بسیاری بیمارستان‌ها بخصوص بیمارستان‌های حوزه فعالیت دانشگاه علوم پزشکی ایران، نمونه فراوان داشتیم که بیماران مثبت را سریع تفکیک و ایزوله کنند. خوشبختانه بعداز ما بسیاری دیگر از آزمایشگاه‌ها مشغول راه‌اندازی تست کووید 19 شدند. ولی هنوز ما مرجع مهم ویروس‌شناسی در کشور هستیم و برای سایر بیماری‌ها مانند زگیل تناسلی، ایدز، هپاتیت و… در کنار آن کرونا نیز این خدمات تشخیصی را ارائه می‌دهیم.
کاری که فکر می‌کنیم اخلاقی و درست بود و هیچ منتی بر کسی نمی‌گذاریم این است که در آن مدت آغاز اپیدمی تعرفه دریافتی آزمایشگاه کیوان، بابت تست کووید 19 مبلغ دویست تا دویست‌وپنجاه هزار تومان بود درحالی‌که تعرفه مصوب از سوی وزارت بهداشت دو برابر این مقدار اعلام شده بود و الآن حدود چهارصد هزار تومان است. این کار را کردیم که سودجویی از محل تشخیص بیماری مردمی که مضطرب و نگران تشخیص بیماری خود هستند به وجود نیاید. هزینه تست به‌علاوه سود جزئی از مردم دریافت می‌کردیم. اصلاً منصفانه نیست که یک کارگر برای بازگشت به کار خود مجبور باشد بخش قابل‌توجهی از حقوق خود را برای انجام چند مرحله تست بپردازد. حتی در مورد بیماری‌هایی که تست آن را به‌طور انحصاری ما انجام می‌دهیم مثل ایدز و هپاتیت، نیز تعرفه دریافتی ما از تعرفه اعلامی دولتی کمتر است.
مردم برای دریافت تأییدیه جهت رفتن به سفرهای خارجی به ما مراجعه می‌کنند که ما موارد مثبت را اجازه نمی‌دهیم سفر بروند؛ مردم باید دقت کنند و اصرار بیجا برای مسافرت نکنند. سوش‌های جدید کووید ماندگاری بیشتری در بدن دارند. طبق دستورالعمل جدید قرنطینه و مراقبت‌ها از دو هفته پس از بهبودی علائم به سه هفته در آمریکا افزایش پیدا کرده ولی مردم باید بدانند که این ویروس چهار تا پنج هفته می‌تواند در حلق بماند.
جناب دکتر کیوانی لطفاً در ابتدا تعریفی از ویروس‌ها و گستره تولید مثلی آنان بفرمایید.
ویروس‌ها بخشی از خلقت و چرخه حیات‌اند. برخلاف تصور مردم که خیال می‌کنند تمامی ویروس‌ها مضر هستند، اینطور نیست. ویروس‌ها در تکوین و تکامل موجودات نقش داشته و دخیل بوده‌اند. باید بدانید که در بخشی از ژنوم (ساختار ژنتیکی) انسان حدود پنج تا هشت درصد این ساختار از ساختار ژنتیکی ویروس‌ها تشکیل شده است. یعنی در بخشی از چرخه تکامل انسان و موجودات زنده، ویروس‌ها نقش داشته‌اند.
اگر ویروس‌ها نبودند، البته منظورم ویروس‌های بیماری‌زا نیست؛ منظورم ویروس‌هایی که در اقیانوس‌ها و دریاها زندگی می‌کنند است؛ اگر این ویروس‌ها نبودند چرخه آب و هوا و محیط زیست بدین شکل که الآن برقرار است وجود نداشت. ویروس‌ها و باکتریوفاژها که قادر به تجزیه تک یاخته‌ها هستند روزانه تعداد زیادی از موجودات ذره‌بینی مانند فیتوپلانگتون‌ها را در آب دریاها تجزیه کرده که از لاشه آن، سایر پلانگتون‌ها تغذیه کرده و همچنین از پلانگتون‌ها ماهی‌ها تغذیه می‌کنند از ماهی‌ها نیز موجودات بزرگ‌تر تغذیه می‌کنند و بدین شکل ویروس‌ها در چرخه زیستی و تغذیه‌ای موجودات نقش دارند.
برخی از این ویروس‌ها بیماری‌زا می‌شوند. موضوع منشاء و بحث خلقت ویروس‌ها خیلی مفصل و عمیق است. ولی در مجموع باید دانست که ویروس‌ها در مسیر خلقت، آب و هوا، تغذیه سایر موجودات نقش دارند. بخشی از ساختار ویروس‌ها از آب‌ها به بخشی از ساختار ژنتیکی حیوانات آبزی ورود پیدا می‌کنند و سپس به سایر حیوانات و حتی جامعه انسانی انتقال پیدا می‌کند. این سیکل و چرخه تقریباً برای همه ویروس‌ها وجود دارد و مطرح است.
شاید یک تعبیر آیه شریف قرآن که اشاره شده “من الماء کل شیء حیّ” همین موضوع باشد. ارتباط آب با حیات موجودات همین موضوع است.
دانش ویروس‌شناسی از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت؟ لطفاً کمی در مورد تاریخچه آن صحبت کنید.
عوامل ایجاد کننده برخی از بیماری‌ها در ابتدا ناشناس بود. اینکه موجود زنده یا غیر زنده عامل بیماری است موضوعی که مدت‌ها ذهن دانشمندان را درگیر کرده بود. فرضیه‌های مختلف و آزمایشات متعددی انجام شد. سال‌های دور فرضیه تکثیر خودبه‌خودی نیز مطرح شد. در زمان پاستور بسیاری از این نکات مورد ابهام در بروز بیماری‌ها با شناسایی باکتری‌ها مشخص و رفع ابهام شد. اینکه حرارت دادن مواد غذایی احتمال فساد آن را کم می‌کند با موضوع پاستوریزاسیون مطرح شد. محققان حدود صد سال پیش با فیلتر کردن متوجه شدند که موجودات یا عوامل بیماری‌زایی بسیار کوچکتر از باکتری‌ها وجود دارند که قادر به عبور از فیلترها هستند. آرام آرام دانشمندان به شناسایی افتراقی و نام‌گذاری این عوامل میکروبی و ویروسی پرداختند.
نخستین بار حوالی سال‌های 1895 تا 1900 دانشمندان موفق به شناسایی بیماری “مارک” شدند. عامل این بیماری موجب نوعی سرطان در مرغ می‌شود ویروس است.
بدترین بیماری ویروسی نیز آنفولانزا بود که در سال 1919 موجب همه‌گیری وسیع و مرگ بیش از پنجاه میلیون نفر در قالب پاندمی شد.
البته قبل از آن بیماری‌های ویروسی متعددی مانند آبله شناسایی شد و با واکسیناسیون جلوی گسترش آن گرفته شد ولی بزرگترین بیماری ویروسی که همه‌گیری وسیعی داشت همان آنفولانزا بود که موجب مرگ میلیون‌ها انسان شد.
طی سالیان اخیر نیز بیماری‌های ویروسی مختلفی در دنیا شیوع پیدا کرد. هر مقطع شاهد یک نوع بیماری بودیم. مانند ایدز، هپاتیت و… در این خصوص بیشتر بگویید.
هر دوره زمانی یک سری بیماری ویروسی شایع بود ولی برخی نو پدید‌اند از این جهت که انسان با مداخلاتی که در طبیعت کرده، موجب نوپدیدی بیماری‌های ویروسی شده است. مانند بیماری ایدز که از شامپانزه (ویروس اچ آی وی نوع یک) و یک حیوان دیگر به نام “سوتی مانگوبی مانکی” (ویروس اچ آی وی نوع دو) شیوع پیدا کرده است. این ویروس در این دو حیوان بیماری‌زایی ایجاد نکرده ولی به محض دخالت انسان و ارتباط با این حیوانات، ویروس ایدز چهره بیماری‌زای خود را در جوامع انسانی نشان داده است.
گسترش این بیماری از راه خون آلوده و سپس از طریق رابطه جنسی به دلیل همین مداخلات انسانی است. مداخلات در خلقت عامل همین شیوع است. به عنوان مثال آنفولانزا در آمریکا که در خوک شیوع داشته و تداخلات ویروسی و مخلوط شدن ساختار ژنتیکی ویروس با موجود زنده، همچنین با مهاجرت از آمریکا به اروپا گسترش پیدا کرده است. همزمان با جنگ جهانی، ویروس آنفولانزا همراه سربازان آمریکایی وارد اروپا شد. جنگ و گرسنگی و قحطی در بیست‌وپنج هفته اول موجب مرگ پنجاه میلیون نفر شد. شیوع این ویروس با وجود این در شرایط سانسور خبری بود که فقط اسپانیا به عنوان کشور بی‌طرف این موضوع را اعلام جهانی کرد و به همین نام یعنی آنفولانزای اسپانیایی شناخته شد (1919). انسان و حیوانات در گسترش بیماری‌های ویروسی دخیل و شریک هستند.
بیماری سارس و مرس نیز که در سال 2002 شیوع پیدا کرد در همین راستا است. مرس در خاورمیانه از عربستان شیوع پیدا کرد؛ “میم” مرس، مخفف همین نام “میدل ایست” یا خاورمیانه است. خوشبختانه چون شتر به عنوان میزبان واسط بود توانستند با کنترل شترها و جلوگیری از تماس انسان با حیوان از گسترش و شیوع وسیع آن پیشگیری کنند.
هر زمستان حدود سی درصد سرماخوردگی‌ها به دلیل کروناویروس‌ها رخ می‌دهد و ما هر سال منتظر ورود، شیوع و گسترش کرونا ویروس‌ها بودیم. این کووید 19 نیز چند سال آینده به همان لیست می‌پیوندد ولی تا زمانی که از شیوع و اپیدمی آن کاسته شود فرصتی باید طی شود.
آیا این فرضیه که دستکاری ژنتیکی و دخالت انسانی در شیوع کووید 19 نقش داشته صحیح است؟
نمی‌توانیم بگوییم دستکاری ولی می‌توان گفت که در آزمایشگاه (ووهان) مشغول تکثیر و تحقیق روی این ویروس بودند که متأسفانه ویروس پس از تکثیرهای مختلف تغییراتی در آن به وجود آمده است و از آزمایشگاه به بیرون نفوذ و انتشار پیدا کرده که این اپیدمی متأسفانه رخ داده است.
خفاش چه نقشی داشته؟
کرونا ویروس‌ها به‌راحتی در بدن خفاش قابلیت زندگی دارند. در اینجا خفاش به عنوان یک مخزن عمل کرده و موجب انتقال شده است. در شهر ووهان معادن فراوانی وجود دارد که خفاش‌ها در این معادن و غارها زندگی می‌کنند. مرکز تحقیقات کرونا ویروس نیز به همین خاطر در ووهان چین قرار داشته تا بهتر به خفاش‌ها دسترسی پیدا کنند.
فکر می‌کنید این رخداد در آینده برای بیماری‌های دیگری هم پیش‌بینی شود؟
بله. چند هزار ویروس داریم که هنوز به‌طور کامل شناسایی نشده‌اند و جامعه انسانی همیشه در خطر مواجه با این نوع ویروس‌ها است. ما روزانه میلیاردها ویروس را در زندگی روزمره همراه با غذا، سبزی‌ها و میوه‌ها می‌خوریم ولی خوشبختانه این ویروس‌ها بیماری‌زا نیستند. دستگاه گوارش پر از ویروس‌ها گیاهی است، چون همراه سبزی‌ها و میوه‌ها میلیون‌ها ویروس می‌خوریم.
ویروس‌های بیماری‌زا تهدیدی برای آینده هستند ولی اینکه بتوانند پاندمی (همه‌گیری جهانی) داشته باشند یا آندمیک (منطقه‌ای) ایجاد کنند، وابسته به رفتار انسان و نوع ویروس متفاوت است.
عامل بیماری هاری که در اثر گازگرفتگی سگ‌های ولگرد رخ می‌دهد ویروس است؟ آیا این بیماری از کووید 19 مرگبارتر نیست؟
بله. در دنیا فقط چهار نفر آلوده به ویروس هاری توانستند از این بیماری نجات پیدا کنند! اگر از زمان طلایی که واکسن هاری، پادتن یا سرم ضد هاری باید تزریق شود بگذرد، دیگر نمی‌توان کاری برای نجات فرد انجام داد، چون ویروس وارد سیستم عصبی شده و آنجا تکثیر می‌شود؛ این زمان طلایی برحسب فاصله محل گزش با سیستم عصبی مرکزی متفاوت است و هر چه محل گاز گرفتگی حیوان هار به نخاع و مغز نزدیک‌تر باشد فرصت طلایی نجات وی کمتر خواهد بود. مرگ در این بیماری صد درصد قابل پیشگیری است، البته اگر به موقع سرم ضد هاری و داروهای لازم تزریق شود.
وضعیت جهان با سرعت مسافرت‌ها از نقطه‌ای به نقطه دیگر چقدر می‌تواند مانع مهمی در جلوگیری از کنترل به موقع پاندمی‌ها باشد؟
سفرها بسیار نقش دارد. اگر سفرها از چین به این سرعت به نقاط دیگر جهان برقرار نمی‌شد، بی‌شک دنیا با این حجم و سرعت درگیر نبود. نوع ویروس، نحوه انتقال، سرعت در ترانسفر و مسافرت‌ها نقش تعیین کننده‌ای در گسترش بیماری‌های ویروسی دارد. ویروس‌های تنفسی به دلیل ماهیت و راه انتقال قابلیت انتشار سریع‌تر دارند چه با یک تنفس و یک وزش باد می‌توانند از فردی به فرد دیگر منتقل شوند. نقش مهاجرت پرندگان در انتقال آنفولانزای حاد پرندگان را در سال‌های گذشته دیده‌ایم؛ اینکه با چه سرعتی ویروس با کوچ پرندگان از نقطه‌ای به نقطه دیگر گسترش پیدا می‌کند!
آقای دکتر کیوانی، به این ترتیب تولید دارو و واکسن از سرعت انتشار و انتقال عقب می‌ماند؟
بله. در حقیقت ما در دوران اپیدمی و پاندمی کووید 19، بسیار عقب هستیم. در مورد بیماری‌های نوپدید نمی‌توان پیش‌بینی کرد ولی فقط می‌توان سرعت انتشار را حدس زد. حتی اوایل شیوع کووید 19 ما نمی‌دانستیم که ویروس از طریق ذرات تنفسی و سرفه کردن منتقل می‌شود یا فقط با وزش باد و از طریق ذرات معلق در هوا این ویروس منتقل می‌شود! متأسفانه شناخت ما در جزئیات انتقال این بیماری کامل نبود. اینکه یک فرد طی چند ساعت می‌تواند از یک نقطه دنیا به نقطه‌ای دیگر برود به گسترش سریع بیماری کمک می‌کند چون از سریع‌ترین راه انتقال یعنی تنفس سرایت خواهد کرد و این دغدغه دانشمندان در کنترل بیماری است.
ویروس‌ها در بروز برخی سرطان‌ها دخیل هستند. در این خصوص بیشتر بفرمایید.
بله. درصدی از سرطان‌ها ویروسی‌اند. ویروس‌هایی مانند (اچ.تی.آل.وی) ویروس‌های خانواده پاپیلوما ویروس که در خانها و مردانی که ختنه نکرده‌اند موجب سرطان ناحیه تناسلی می‌شود. همچنین ویروس‌های هپاتیت B، هپاتیت C، می‌توانند در انسان عامل سرطان کبد باشند.
البته برخی ویروس‌ها موسوم به ویروس‌های اونکولایتیک، می‌توانند موجب بروز سرطان شوند. این ویروس‌ها می‌توانند به داخل سلول سرطانی نفوذ کرده و موجب از بین رفتن آن سلول شود. مانند ویروس سرخک. اگر ویروس را به حال خود رها کنیم، بافت سرطانی می‌شود. از میان افرادی که به ویروس (اچ.تی.آل. وی) مبتلا می‌شوند حدود سه درصد درگیر سرطان خواهند شد ولی در بقیه افراد سیر بیماری به قدری کند است که تا پایان عمر هیچ اتفاقی نمی‌افتد.
در مورد ویروس HPV، انواعی شامل 16،18،31،33،39،45، انواع پر خطر این ویروس هستند که می‌توانند موجب سرطان ناحیه تناسلی شوند. البته این در مورد افرادی است که از ابتلا خود بی‌اطلاع‌اند و برای معاینات دوره‌ای مانند پاپ اسمیر مراجعه نکرده‌اند. اگر همین افراد مبتلا هر سال تست پاپ اسمیر بدهند می‌توانند از سرطانی شدن جلوگیری کرده و در صورت بروز با اقدام به موقع از رخدادهای ناگوار بعدی جلوگیری کنند.
در مورد بیماری‌های هپاتیت بی و سی، مزمن بودن بیماری موجب تخریب سلول‌های کبدی می‌شود. تلاش برای بازسازی سلول‌های کبدی توسط بدن و تخریب آن توسط عامل ویروسی موجب تغییرات و جهش‌های سلولی شده که به سرطانی شدن کبد منجر خواهد شد. البته این سیکل در همه موارد رخ نمی‌دهد بلکه در درصدی از افرادی که مبتلا هستند رخ می‌دهد. امروزه خوشبختانه مبتلایان به هپاتیت سی، با خوردن دارو به مدت یک ماه می‌توانند به‌طور صد درد صد درمان شوند. هپاتیت بی هم قابل کنترل است و با مصرف دارو از سرعت تکثیر ویروس جلوگیری شده و از تخریب و سرطانی شدن بافت کبد جلوگیری خواهد شد.
پروفسور کیوانی، شما در این خصوص پژوهش می‌کنید؟
در مورد بیماری‌های ویروسی تحقیق می‌کنیم. بخصوص در مورد بیماری‌های ویروسی که درمان قطعی ندارند مشغول تحقیق هستیم.
نظر شما در خصوص اهمیت استفاده از واکسن HPV چیست؟
طبیعی است که واکسن زدن بخصوص واکسنی که بر علیه انواع پرخطر ویروس یعنی سویه‌های شماره 16 و 18 تولید شده مهم است و تا حد زیادی از بروز سرطان دهانه رحم جلوگیری می‌کند. اما این واکسن‌ها نسبت به تنوعی که ویروس‌های این خانواده دارند کافی نیست. اگر چه امروزه واکسنی تولید شده که برای 9 ویروس که 7 مورد آن پر خطر هستند می‌تواند ایمنی ایجاد کند (واکسن گارداسیل 9) ولی آن هم ضمانت مصونیت قطعی و صد درصد ندارد. اگر بتوان دسترسی داشت و در سنین بلوغ و قبل از آغاز ارتباط جنسی این واکسن را تجویز کرد، می‌توان کمک فراوانی نمود. ملاک استفاده از این واکسن سن افراد نیست؛ زمان مفید و مؤثر تزریق واکسن، پیش از آغاز هرگونه فعالیت و ارتباط جنسی و هرگونه آلودگی است.
طی مدت اخیر شاهد برخی رفتارهای واکسن گریزی افراد در دنیا بودیم. در مجموع نظر شما در مورد اهمیت واکسیناسیون چیست؟
ما نمی‌دانیم که اگر مردم برای برخی از بیماری‌ها واکسن نمی‌زدند تاکنون چه رخدادهای خوبی برای آینده برایشان رخ می‌داد، ولی اتفاقات بد را میدانیم. میدانیم که اگر واکسن نزنیم تلفات بالا می‌رود. میدانیم که اگر واکسن بزنیم در صورت احتمال ابتلا، به نوع خفیف آن مبتلا شده‌ایم و درمان آسان، میزان بستری شدن و تلفات پایین خواهد بود.
عده‌ای معتقدند که با مراقبت و پیشگیری می‌توانند بدون زدن واکسن در مقابل بیماری ایستادگی کنند. این در شرایطی است که این افراد در برابر جامعه و عزیزان خود نیز وظایفی دارند. من معتقدم که بر اساس عقل باید کار انجام داد. وقتی شاهد این هستیم که تلفات در جهان پیرو واکسیناسیون کاهش پیدا می‌کند پس باید واکسن زد و این وظیفه همگانی است. برخی از بیماری‌ها مانند آبله، فلج اطفال، سرخک… با واکسیناسیون ریشه‌کن شده یا در حال ریشه‌کنی است. حدود سه دهه پیش سازمان جهانی بهداشت، جهان عاری از آبله را اعلام کرد و در مورد بقیه بیماری‌ها نیز در آینده شاهد این رخداد خواهیم بود.
واکسیناسیون کووید 19، تلفات، بستری و ابتلا به موارد شدید را کاهش خواهد داد.
در مورد تولید واکسن ضد کووید 19 ایران در چه جایگاهی است؟ آینده را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در مورد واکسن‌های تولید شده از ویروس کشته شده در ایران، تصور می‌کنم در یکی دو ماه آینده (تا زمستان) تعداد سه تا پنج میلیون دوز به‌طور ماهانه واکسن در کشور تولید شود. بقیه شرکت‌های تولیدی در حال تولید واکسن با پلتفرم‌های مختلف از جمله ریکامبینانت، نوع کوبایی که با اتصال توکسوئید کزار تولید می‌شود، واکسن تولیدی موسسه رازی که نوترکیب است. اگر همه این عزیزان موفق شوند، ایران یکی از بزرگترین صادر کنندگان واکسن خواهد بود؛ البته درصورتی‌که متقاضی خرید وجود داشته باشد. مطمئناً طی حدود پنج ماه آینده تقاضا برای واکسن کاهش خواهد یافت ولی شاید به تزریق دوز سوم نیز احتیاج داشته باشیم. فکر می‌کنم واکسن تولید داخل کفاف نیاز کشور را بدهد.
جهش‌ها و سویه‌های جدید ویروس چه اختلالی در تولید واکسن مؤثر و فراگیرتر ایجاد خواهد کرد؟
دکتر حسین کیوانی در ادامه ذکر نمود، جهش‌ها و سویه‌های جدید ویروس در تولید واکسن نقشی ندارد. در تولید واکسن، ویروس نوع اصلی واریانت جدا شده از سویه ووهان است. اگر بین نوع اصلی و نوع دلتا تفاوت خیلی زیاد باشد به‌گونه‌ای که بدن آنتی‌بادی‌های حاصل شده در اثر تزریق واکسن را نشناسد و راحت بتواند فرد، فردی دیگر را آلوده کند مجبوریم سویه ویروس برای تولید واکسن را تغییر دهیم. (اصطلاحاً بذر عوض می‌شود). در این صورت واریانت دلتا منبع تولید واکسن خواهد بود یا اینکه “مونو والان” حذف می‌شود و “پلی والان” تولید خواهد شد. یعنی سویه‌های مختلف موجود در جامعه را در مسیر تولید واکسن قرار می‌دهیم. مثلاً سویه‌های ویروس ووهان به علاوه انواع سویه‌های آلفا، دلتا، لامبدا… در تولید استفاده می‌شود. بدین ترتیب تنوع در تولید بالا می‌رود و ایمنی‌زایی وسیع‌تر می‌شود.
این سیاستگذاری را چه کسی انجام می‌دهد؟
این خط دهی توسط ویروس‌شناسانی که ویروس را در نمونه‌های بیماران مبتلا شناسایی می‌کنند و آنچه در جامعه شایع است انجام می‌شود. الآن کسانی که واکسن ووهان را تزریق کرده‌اند، شصت درصد مقاومت در مقابل سویه دلتا خواهند داشت اما موارد نیاز به بستری خیلی بیشتر کاهش پیدا خواهد کرد چون ایمنی متقاطع خواهیم داشت. این بدان معناست که شما وقتی یک واکسن علیه یک ویروس تزریق می‌کنید، بدن شما را در مقابل یک سویه دیگر از ویروس همان خانواده نیز مصون می‌کند. الآن هر کسی که واکسن زده، حدود هفتاد تا هشتاد درصد در مقابل سویه دلتا مقاوم است.
شما در آزمایشگاه خود به‌تازگی بررسی از نظر میزان آنتی‌بادی تولید شده در بدن افرادی که واکسن با برندهای مختلف در کشور تزریق کرده‌اند را انجام داده‌اید. نتیجه چه بوده است؟
طی بررسی انجام شده میزان آنتی‌بادی در افراد را بر اساس نوع واکسن‌های تزریق شده از جمله: آسترازنکا، اسپوتنیک، برکت، سینوفارم مقایسه کردیم. مشخص شد که تفاوت معناداری در میزان آنتی‌بادی تولید شدن در بدن این افراد وجود نداشت. ولی در مجموع واکنش سیستم ایمنی بدن افراد مختلف به نوع واکسن تزریقی متفاوت است. این ایمنی‌زایی به مجموعه‌ای از عوامل از جمله، سن، جنسیت، وزن، بیماری‌های زمینه‌ای و از همه مهم‌تر سیستم ایمنی بستگی دارد. خدا را شکر این واکسن‌های مصرفی در کشور نتایج خوبی در ایمنی‌زایی داشته است.
موفقیت واکسیناسیون کرونا چطور مشخص و اثبات می‌شود؟
خوشبختانه با انجام واکسیناسیون میزان شیوع و بستری کاهش یافت. امیدواریم همه نتایج مورد انتظار در زمستان مشخص شود. با توجه به شرایط شیوع این بیماری در زمستان و نزدیک بودن مردم همچنین سرما و بسته بودن فضاهای سرپوشیده، اگر تعداد مرگ‌ومیر در این زمستان کاهش یابد، می‌توان گفت که واکسیناسیون موفقی داشته‌ایم.
شاخص موفقیت واکسیناسیون با افزایش تعداد موارد واکسیناسیون طی ماه‌های اخیر افزایش یافته است. ما انتظار نداریم آمار مبتلایان کم شود، بلکه انتظارمان این است که موارد مرگ ناشی از کووید کاهش یابد.
زمانی که اولین موارد ابتلا در کشور اعلام شد شما چه کمکی کردید؟
من هرجایی که باشم و هرکاری که از دستم بر آمده انجام دادم چون معتقدم که از جنس همین مردم هستم و با پول همین مردم درس خواندم. سعی و تلاشم این بوده که زودتر به تشخیص و درمان برسیم. اگر لازم بوده جایی در بیمارستانی بخش تشخیص ویروس راه‌اندازی کنم، این کار را کردم. در بیمارستان فیروزگر بخش اختصاصی آزمایشگاه ویروس راه‌اندازی کردم و در زمان مناسب به مدیر بعدی که توانایی اداره آنجا را پیدا کرده بود تحویل دادم. سپس در بیمارستان حضرت رسول (ص)، بیمارستان محب و دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، تست‌های مربوطه را در گروه ویروس‌شناسی راه‌اندازی کردم. با دستور و مساعدت رئیس دانشگاه موفق به برقراری ظرفیت انجام روزانه شش هزار مورد تست از فروردین 1399 شدیم. در دانشگاه علوم پزشکی ایران دیگر نیازی به ارجاع نمونه نداشتیم. زمان پاسخ‌دهی نمونه ارسالی از بیست‌وچهار ساعت، اکنون به شش تا هشت ساعت کاهش پیدا کرده است.
سختی‌ها و هزینه‌ها با وجود پاندمی و حجم متقاضی چقدر بود؟
در دنیا نیز به دلیل افزایش متقاضی انجام تست، تهیه و تأمین مواد و تجهیزات مرتبط با تست تشخیصی کووید 19 مشکلات و دشواری‌هایی برای مردم به وجود آمد. قیمت آنزیم، کیت استخراج، تجهیزات و… یکباره بالا رفت و یا اینکه نایاب شد. خوشبختانه با مجوزی که به‌موقع وزارت بهداشت صادر کرد، بخشی از نیازهای کشور تأمین و خرید لازم انجام شد. ما خوشبختانه با داشتن بخش عمده‌ای از این مواد و تجهیزات در آزمایشگاه و انبار با مشکل کمبود جدی مواجه نشدیم.
تست‌های سریع و خانگی موسوم به رپید تست چقدر قابل اعتماد و کمک‌رسان هستند؟
رپید تست‌هایی که قادر به شناسایی آنتی‌ژن هستند، وقتی دقیق عمل می‌کنند که تعداد ویروس‌های موجود در حلق و گلو زیاد باشند. در این شرایط شاید تا هفتاد درصد قابل اعتماد باشند و صحیح پاسخ دهند ولی در مواردی که ویروس‌ها کم باشند تشخیص صحیح نخواهد داد. بدین ترتیب چون پاسخ منفی کاذب می‌دهند قابل اعتماد نیستند؛ فرد تصور می‌کند مبتلا نیست بلکه درواقع ناقل است و می‌تواند سایرین را مبتلا کند!
مردم چشم‌انتظار دارو و درمان قطعی کرونا هستند. در حال حاضر وضعیت چگونه است؟
تعدادی دارو برای درمان کرونا مطرح شد ولی اثربخشی نداشت یا اینکه فقط یکی دو روز ترخیص بیمار را از بیمارستان تسریع می‌کرد. متأسفانه در سطح وسیعی تبلیغ شد و شاهد بودیم که بیمار مبتلا به کرونا، سرم به دست به دنبال دارو بود و شش بار باید برای تزریق دارو به بیمارستان می‌رفت که حتی کشور با کمبود سرم مواجه شد. خوشبختانه جلوی آن گرفته شد. اکنون اگر دارو اثربخشی داشته باشد، بجا مصرف می‌شود.
دارویی که الآن در آستانه دریافت تأییدیه سازمان غذا و داروی آمریکا (اف.دی. ای) است، “مولنوپیراویر” نام دارد. ایران نیز در حال تحقیق روی این دارو است و اگر تأییدیه جهانی بگیرد چند شرکت داروسازی داخلی، توانایی تولید داروی جدید را خواهند داشت. البته ماده اولیه آن از خارج کشور می‌آید ولی برخی شرکت‌های دارویی توانایی سنتز و ساخت آن را دارند و همه آماده‌باش هستیم. این دارو چهارصد و هشتصد میلی‌گرمی به مدت پنج روز تجویز می‌شود که قادر است جلوی تکثیر ویروس را بگیرد.
شما با وجود اینکه ویروس‌شناس هستید و امکان تهیه دارو و واکسن نیز برای خانواده داشتید، ولی متأسفانه به‌تازگی بر اثر کووید 19 برادر عزیزتان که جوان و پدر دو دختر کوچک بود را از دست دادید! تسلیت عرض می‌کنم.
بله. متأسفانه برادر من هم مبتلا شد؛ همه فکر می‌کردند چون “علی کیوانی” برادر من است حتماً دسترسی به واکسن دارد یا شرایط درمانی و بیمارستانی خوبی برای او فراهم می‌شود ولی اینطور نبود. متأسفانه دست همه پزشکان بسته بود. واقعیت این است که نمی‌دانیم در کدام بیمار، ویروس چه واکنشی نشان می‌دهد. متأسفانه نوبت واکسن برادر من که حدود چهل‌وپنج سال سن داشت هنوز نرسیده بود و من نیز هیچ تلاشی برای اینکه جهت برادرم واکسن تهیه کنم، نکردم. به خاطر اینکه همه مردم، برادر و خواهر من هستند و اگر کمبودی وجود دارد باید برای همه باشد. فقط می‌خواهم بگویم برادر من به آن تکاملی که یک انسان باید در این دنیا برسد، رسیده بود. انسانی خیر و نیکوکار بود؛ ما از خواب‌هایی که چندی پیش نزدیکان دیدند، حضور او را حس می‌کنیم، بی‌شک جایگاه خوبی در دنیای دیگر خواهد داشت و من به او حسرت می‌خورم. روحش شاد.
اگرچه پذیرش و تحمل این ضایعه برای همه کسانی که عزیزان خود را بر اثر کرونا از دست داده‌اند بسیار دشوار است ولی باید دانست که فقط نام نیک است که از انسان به‌جا خواهد ماند. نباید اجازه بدهیم این بلایا فرصت انجام کار خوب را از انسان بگیرد.
سال تحصیلی جدید است. خانواده‌ها نگران و دغدغه‌مند هستند. چه توصیه‌ای در مورد واکسیناسیون دانش آموزان دارید؟
واکسن برای سن پایین منعی ندارد. اگر در ابتدا تأکید بر واکسیناسیون بالای شانزده سال بود به خاطر این بود که در کشور کمبود واکسن داشتیم و نکته دیگر اینکه بیشترین تلفات در سنین بالاتر رخ می‌داد. نکته دیگر اینکه باید عوارض واکسن‌ها بخصوص انواع جدید را در بچه‌ها و سنین پایین بررسی و مطالعه می‌کردیم. مطالعات در آن موقع کافی و کامل نبود. تزریق واکسن‌های تولید شده از ویروس کشته، نگرانی خاصی ندارد و اساساً مرگ‌ومیر این بیماری در کودکان کم است. در نهایت به ایمنی اجتماعی که باید طی آن بیش از هفتاد درصد مردم واکسینه شده باشند برسیم. الآن که واکسیناسیون در سنین بالا در حال تکمیل و اتمام است، بازگشایی مدارس مشکل‌ساز نخواهد بود. بچه‌ها چه واکسن بزنند و چه واکسن نزنند، مشکلی آنان را تهدید نمی‌کند.
جناب دکتر کیوانی، در پایان صحبت آخر شما چیست؟
این بیماری را یک بلای طبیعی تلقی کنید. بدتر از این هم در دنیا بوده است. همین صد سال پیش آنفولانزا در دنیا بیش از پنجاه میلیون نفر را کشت درحالی‌که تلفات کرونا در دنیا اکنون حدود پنج میلیون است. به امید خدا و تلاش محققان، پزشکان و کمک مردم این بیماری نیز کنترل خواهد شد.
در نهایت شما می‌توانید جهت دریافت نوبت مشاوره و انواع تست ویروسی در آزمایشگاه و منزل و همچنین دربافت نوبت معاینه و ویزیت توسط پروفسور حسین کیوانی با آزمایشگاه کیوان تماس بگیرید. جهت تماس روی دکمه زیر کلیک کنید.