واکسن هاری چیست؟ + زمان تزریق و عوارض واکسن هاری برای انسان

هاری یک بیماری خطرناک ویروسی و مشترک بین انسان و حیوان است که باعث التهاب پیشرونده و کشنده سیستم عصبی می‌شود. انسان‌ها زمانی به این ویروس مبتلا می‌شوند که توسط حیوان آلوده گاز گرفته شوند یا خراشیده شوند. بعد از گاز گرفتگی دوره‌ی کمون بیماری آغاز می‌شود. این دوره معمولاً 2 تا 3 ماه است ولی می‌تواند از یک هفته تا یک سال طول بکشد. پس از این دوره علائم اولیه‌ی هاری که می‌تواند شامل درد، خستگی، سردرد و تب گردد، بروز می‌کند. به دنبال این علائم بالینی، حمله، توهم و فلج نیز اتفاق می افتد.

پس از ظاهر شدن علائم بالینی عصبی، هاری معمولاً کشنده است. واکسن‌‌ها بهترین راه مقابله با این ویروس هستند؛ در نتیجه توصیه می‌شود در اسرع وقت پس از درمعرض خطر گرفتن، واکسن هاری را تزریق کنید. با اینکه این واکسن‌ها مدت‌هاست در دسترس عموم قرار گرفته‌اند. با این وجود،‌ هاری هنوز هم سالانه ده‌ها هزار نفر را می کشد. حتما تا انتهای این مقاله از مجله سلامت کیوان همراه ما باشید تا درباره واکسن هاری، زمان تزریق واکسن هاری و عوارض واکسن هاری بیشتر صحبت کنیم.

واکسن هاری چیست؟

واکسن ضد هاری به افرادی که ریسک ابتلا به هاری در آنها زیاد است تزریق می‌شود تا در صورتی که در معرض خطر قرار گیرند، از آنها محافظت شود. همچنین پس از اینکه فردی توسط حیوانی گاز گرفته شود، تزریق واکسن هاری می‌تواند از این بیماری جلوگیری کند.

از قدیم، جهت درمان و پیشگیری آسیب دیدگان حیوان گزیده، واکسن‌های مختلفی کشف و مورد استفاده قرار گرفته که عبارتند از:

• واکسن نخاع خرگوشی
• واکسن فرمی (Fermi)
• واکسن فلوری (Flury)
• واکسن تهیه شده در جنین اردک (DEV)
• واکسن‌های کشت سلولی (Vero ،HDC و PCEC)

واکسن مورد استفاده در ایران بر اساس مصوبه کمیته فنی کشوری هاری، واکسنی است به نام Vero که غیرفعال بوده و از کشت سویه ویروس هاری در سلول Vero (حاصل از کلیه نوعی میمون) به دست می‌آید. این واکسن طی سال‌های زیادی در ایران مصرف شده و تحقیقات اخیر هم موثر بودن آن را تایید می‌کنند.

چه کسانی باید واکسن هاری دریافت کنند؟

شاید برای شماهم این سوال پیش آمده باشد که چه زمان و چه افرادی باید واکسن ضد هاری را دریافت کنند. در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.

واکسیناسیون پیشگیرانه (بدون اینکه حیوانی گاز گرفته باشد)

افرادی که از ریسک ابتلاء به هاری بالایی برخوردارند مانند دامپزشکان، دامداران، جنگلبانان، افرادی که با حیوانات سروکار دارند، کارکنان آزمایشگاه هاری، غارنوردها و کارکنان تولیدات بیولوژیک هاری باید واکسن هاری دریافت کنند.

واکسن هاری همچنین باید برای افراد زیر نیز استفاده شود:

• افرادی که فعالیت‌های آنها باعث می‌شود با ویروس هاری یا با حیوانات هار احتمالی برخورد زیادی داشته باشند.
• مسافران بین المللی به مناطقی از جهان که هاری شایع است.
• همچنین افرادی که دوست دارند با حیوانات در تماس باشند.

واکسیناسیون ضد هاری قبل از در معرض خطر قرار گرفتن

برنامه زمانی واکسیناسیون ضد هاری قبل از بروز خطر 3 دوز ‌در زمان‌های زیر است:

• دوز اول: در صورت لزوم
• دوز دوم: هفت روز پس از دوز اول
• دوز سوم: 21 یا 28 روز پس از دوز اول

برای کارمندان آزمایشگاهی و سایر افرادی که ممکن است مدام در معرض ویروس هاری قرار داشته باشند، آزمایش دوره‌ای برای حفظ ایمنی آنها توصیه می‌شود و در صورت نیاز باید از دوزهای یادآور استفاده شود. دوزهای یادآور یا آزمایش برای مسافرین توصیه نمی شود.

واکسن هاری پس از در معرض خطر قرار گرفتن

سازمان جهانی بهداشت (WHO) افرادی که در معرض خطر هاری قرار گرفته ‌اند را در 3 دسته تقسیم بندی می‌کند. معمولاً فقط دسته‌های 2 و 3 به واکسن نیاز دارند.

1. لمس یا غذا دادن به حیوان، لیسیده شدن پوست سالم توسط حیوان.
2. خراشیده یا ساییده شدن پوست توسط گاز یا خراش حیوان بدون خونریزی
3. زخم و خراشیدگی عمیق همراه با خونریزی، تماس بزاق حیوان با مخاط بیمار (مثل چشم و دهان و بینی) و یا پوست زخمی، مواجهه با خفاش.

هر فردی که ممکن است در معرض خطر هاری قرار داشته باشد؛ فارغ از این دسته بندی، باید زخم را با آب و صابون یا مواد ضدعفونی کننده مثل پوویدون آیوداین (بتادین) یا الکل 40 تا 70 درصد تمیز کرده و فوراً به یک پزشک مراجعه یا خود را به نزدیکترین مرکز پیشگیری و درمان هاری برساند. اگر فرد به آمپول هاری نیاز داشته باشد، پزشک معالج یا کادر درمانی تشخیص می دهند. واکسیناسیون کامل ضدهاری طبق دستورالعمل جدید وزارت بهداشت ایران، ۳ تزریق واکسن داخل میان پوستی (Intradermal یا ID) در سه نوبت یا چهار تزریق عضلانی (Intramascular یا IM) در چهار نوبت است که فرد حیوان گزیده باید آن را انجام دهد.

اگر فردی که در معرض خطر قرار گرفته است و هرگز بر علیه بیماری هاری واکسینه نشده است باید 4 دوز از واکسن هاری در زمان‌های زیر دریافت کند:

• دوز اول: به محض بروز مشکل
• دوز دوم: روز سوم پس از دوز اول
• دوز سوم: روز هفتم پس از دوز دوم
• دوز چهارم: روز چهاردهم پس از دوز سوم

همچنین این فرد باید همزمان با دوز اول، واکسن دیگری به نام ایمنوگلوبین (سرم) ضد هاری را دریافت کند. البته دوزهای تزریقی واکسن هاری با توجه محل زخم و خراش توسط پزشک و مراکز بهداشت تعیین خواهد شد.

سرم ضد هاری

سرم ضد هاری یا Rabies Immunoglobulin (RIG) که در حال حاضر مورد استفاده قرار می‌گیرد از پلاسمای انسانی تهیه شده و هیچ نوع مخاطره‌ای ندارد و احتیاج به تست نیز نمی‌باشد. کاربرد این سرم ایجاد ایمنی علیه ویروس هاری قبل از ایجاد پاسخ ایمنی بدن (ایمونوگلوبلین) در اثر تزریق واکسن هاری است؛ که ایجاد این پاسخ معمولاً یک تا دو هفته طول می‌کشد و در افراد با نقص ایمنی حتی بیشتر از این هم طول می‌کشد. مقدار آن حداکثر 20 واحد به ازای هر کیلوگرم وزن می‌باشد و فقط حجم لازم بر اساس اندازه زخم معمولاً در اطراف آن تزریق می شود.

در واقع کار واکسن تحریک سیستم ایمنی بدن برای تولید آنتی بادی ضد هاری می‌باشد. سرم ضد هاری همین آنتی بادی است که برای ایجاد ایمنی کوتاه مدت به بیمارانی که به آن نیاز دارند تزریق می‌شود.

در موارد زیر علاوه بر واکسن، تجویز سرم نیز مورد توصیه می شود: 

1. گزیدگی و خراشیدگی منفرد و یا متعدد عمیق پوستی
2. لیسیدن پوست آسیب دیده و آلوده شدن غشاهای مخاطی با بزاق حیوان مشکوک
3. هر نوع مواجهه با خفاش شامل ورود به غار دارای خفاش و یا گزش یا خراشیدگی توسط خفاش
4. مواجهه با حیوان محتمل یا قطعی مبتلا به هاری
5. هر نوع جراحت در سر، صورت، گردن و دست (نوک انگشتان تا مچ دست) و ناحیه تناسلی
6. وجود نقص ایمنی ارثی یا اکتسابی

در صورتیکه فرد مجروح دارای سابقه واکسیناسیون نباشد و یا قبلاً تنها یک دوز واکسن دریافت کرده باشد باید سرم ضد هاری برای او تجویز شود.

سرم ضد هاری بایستی در داخل یخچال تحت دما بین صفر و 8 درجه سانتی گراد نگهداری شود و نباید زیر صفر درجه باشد. در ضمن، ویال‌هایی را که محتوای آنها تغییر رنگ داده است نباید مصرف کرد.

اگر حجم سرم مورد نیاز مجروح بیش از 5 میلی لیتر باشد، باید در دو محل جداگانه تزریق شود؛ زیرا تزریق مقدار زیاد سرم در یک محل موجب آزردگی عضله و احتمالاً آبسه خواهد شد. محل تزریق همچنین باید از محل تزریق واکسن فاصله داشته باشد تا باعث تداخل نشود. عوارض ناخواسته سرم‌های ضد هاری انسانی از قبیل شوک آنافیلاکتیک، تورم عصبی عروقی و عوارض کلیه بسیار نادر است؛ فقط گاهی موجب درد و تب مختصر خواهد شد.

از آنجاییکه ویروس هاری از جمله ویروس‌های بی‌هوازی می‌باشد، لذا بخیه زدن در محل جراحت شرایط را جهت رشد ویروس آماده‌تر می کند. لذا در موارد ضروری می‌بایست قبل از بخیه در محل جراحت سرم ضد هاری تزریق گردیده و نیز مقداری سرم در محل جراحت ریخته شود و سپس بطور محدود بخیه انجام گردد.

نحوه تزریق واکسن هاری

واكسن هاری در بزرگسالان در عضله دلتوئيد (شانه) بازو تزريق می‌شود. همچنین تزریق این واكسن در اطفال كمتر از دو سال حتماً بايد در ناحية بالا قسمت جانبی ران تزريق گردد. باید توجه داشت که واكسن ضد هاری نبايد در ماهیچه سرینی افراد تزريق گردد.

اطلاعات مهم قبل از دریافت واکسن ضد هاری

در صورت وجود موارد زیر، قبل از در یافت واکسن هاری با پزشک معالج خود صحبت کنید:

1. اگر در دو دوز قبلی واکسن هاری یا مشتقات دیگر این واکسن، واکنش آلرژی شدیدی (کشنده‌ای) داشتید،
2. بنا به یکی از این دلایل، سیستم ایمنی‌تان ضعیف شده باشد:
   • HIV/ایدز یا بیماری دیگری که روی سیستم ایمنی شما تأثیر بگذارد،
   • درمان دارویی که روی سیستم ایمنی شما تأثیر بگذارد، مثلاً استروئید
   • سرطان یا درمان سرطان با پرتو درمانی یا دارو.

البته اگر بیماری سبک‌تری دارید مثلاً سرماخوردگی، می‌توانید واکسن دریافت کنید. اما اگر به شدت بیمار هستید، احتمالاً قبل از دریافت دوز معمول واکسن هاری ( زمانی که توسط حیوانی گاز گرفته نشده‌اید) باید منتظر بهبودی باشید. ولی اگر در معرض ویروس هاری قرار گرفته اید، باید صرف‌نظر از بیماری که دارید فوراً واکسن دریافت کنید.

عوارض واکسن هاری

واکسن نیز مانند سایر داروها می تواند مشکلات جدید ایجاد کند، مثلاً واکنش آلرژیک شدید. خطر ایجاد آسیب جدی ناشی از عوارض واکسن هاری بسیار نادر است.

عوارض شایع واکسن هاری

• درد، قرمزی، ورم یا خارش در جای تزریق
• سردرد
• تهوع
• شکم درد
• درد عضلانی
• سرگیجه
• کهیر، بدن درد، تب (حدود 6 درصد از دوزهای یادآور)
• در مواقع خیلی نادر ممکن است بدن واکنش آلرژیک شدید به این واکسن نشان داده و وارد شوک آنافیلاکتیک شود. (این احتمال خفیف در تزریق تمامی واکسن‌ها وجود دارد.)

مواجه با واکنش شدید به واکسن هاري

هر عاملی که موجب نگرانی شما گردد، مثلاً نشانه‌های واکنش آلرژی شدید، تب بسیار بالا یا تغییرات رفتاری باید به پزشک مراجعه کنید. نشانه آلرژی شدید می تواند شامل کهیر، ورم صورت و گلو، تنگی نفس و ضربان قلب سریع، سرگیجه و ضعف باشد. این نشانه‌ها معمولاً چند دقیقه تا چند ساعت پس از واکسیناسیون بروز می‌کنند. مراکز درمان هاری در سراسر کشور آمادگی مقابله با این واکنش شدید آلرژیک را دارند.

اگر فکر می کنید واکنش آلرژی شدید یا موقعیت اورژانسی دیگری دارید که نمی‌توانید منتظر بمانید، با 115 تماس بگیرید یا فرد بیمار را به نزدیکترین درمانگاه ببرید، در غیر این صورت با پزشک معالج خود تماس بگیرید.

جمع بندی

• واکسن هاری برای پیشگیری، کنترل و درمان هاری به افراد تزریق می‌شود.
• اولین اقدام پس از گزیدگی توسط حیوان، شستن محل زخم با آب و صابون به مدت حداقل 15 دقیقه ضدعفونی آن با بتادین یا الکل است و سپس مراجعه به مراکز بهداشت جهت معاینه و تزریق واکسن یا سرم هاری در صورت نیاز است.
• واكسن هاری در بزرگسالان حتماً بايد در عضله دلتوئيد (شانه) بازو تزريق شود. همچنین تزریق این واكسن در اطفال كمتر از دو سال حتماً بايد در ناحية بالا قسمت جانبی ران تزريق گردد.
• واکسن هاری می‌تواند تعدادی عوارض جانبی ایجاد کند ولی با توجه به اینکه بیماری با شروع علائم معمولاً کشنده است، خیلی بهتر است که طبق توصیه‌ی دقیق پزشک خود عمل کنید.

منابع

1. https://www.cdc.gov/rabies/hcp/clinical-care/post-exposure-prophylaxis.html
2. https://medicalguidelines.msf.org/en/viewport/EssDr/english/rabies-vaccine-16687811.html
3. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7157209
4. https://www.cdc.gov/vaccines/hcp/current-vis/rabies.html
5. https://www.canada.ca/en/public-health/services/diseases/rabies.html